ظهور و نشانه‌ها عربستان، دیروز و امروز

قدیمی‌ترین دین یکتا پرست در حجازِ قبل از اسلام، دین حنیف، همان دین حضرت ابرهیم(ع) است. زمانی که حضرت ابراهیم به همراه فرزندشان، حضرت اسماعیل وارد حجاز شدند،                      

دین  یکتاپرستی خود را در کنار آداب پسندیده‌ای چون حج وارد این سرزمین کردند. از دلایل گسترش و نفوذ آیین حنیف در عربستان، ازدواج حضرت اسماعیل(ع) با جرهم ثانیه (ازدواج یک عرب قحطانی با یک عرب عدنانی) بود.

 

 

 

عربستان مهد ظهور اسلام بود و علاوه بر نقش مؤثری که در بدو نبوت پیامبر اکرم(ص) داشته در آخرالزّمان و به هنگام ظهور منجی عالم بشریت نیز نقش تعیین کننده‌ای خواهد داشت. در این نوشتار نگاهی گذرا به مشخّصات این کشور خواهیم داشت.

      1. جغرافیا

عربستان سعودی با مساحتی حدود690/149/2 کیلومتر مربع فضای جنوب غربی آسیا را به خود اختصاص داده است. از شمال با عراق و اردن، از شرق با کویت، خلیج فارس، امارات، قطر و بحرین هم مرز است. همچنین از جنوب به عمان و یمن و از غرب به دریای سرخ محدود شده است.
آب و هوای آن خشک، بارندگی کم و تفاوت دمای شب و روز زیاد است. ربع الخالی از خشک‌ترین نقاط عربستان و خالی از سکنه است و بیشترین میزان بارندگی در کنار آب‌ها و باحه‌ها، جنوب غربی کشور می‌باشد.

    2. شهرهای مهم

شهرهای عربستان از چهار جهت دارای اهمیت هستند و بر همان اساس دسته‌بندی می‌شوند:
ـ مذهبی: مکّه و مدینه؛
ـ تجاری: بندر جدّه، دمام و ...؛
ـ سیاسی: ریاض؛
ـ کشاورزی: طائف، بریده، تبوک و...
برای آشنایی بیشتر با هرکدام از این شهرها و دلایل اهمیت آنها کمی در مورد آنها مطالعه می‌کنیم؛

2ـ1. مکّه: وجود بیت‌الله الحرام، صحرای عرفات، منا، شعب ابوطالب و...، اهمیت مرکز جهان اسلام، این شهر تاریخی مذهبی را صد چندان کرده است. از نام‌های دیگر مکه می‌توان به «بلد الأمین» و «بلد الحرام» و... اشاره کرد که در قرآن کریم بارها و بارها از آن نام برده شده است؛ مثلاً خداوند در سورة مبارک تین به این شهر قسم یاد می‌کند: «و التین و الزیتون ٭ و طور سینین ٭ و هذا البلد الأمین». رفت و آمد سالانة میلیون‌ها زائر از سراسر جهان به این شهر رنگ و بوی خاصّی داده است.

2ـ2. مدینه: اماکن مقدسی مثل مسجدالنّبی، حرم رسول خدا(ص)، قبرستان بقیع، مسجد سبعه، مسجد قبا و ... باعث شده‌اند تا این شهر در میان عالمیان شهرت خاصّی کسب کند. نام مدینه تا قبل از نفوذ اسلام و مسلمان شدن بزرگان شهر، یثرب بوده است، اما بعد از مسلمان شدن بزرگان قبایل و همچنین هجرت رسول اکرم(ص) به این شهر، با نام «مدینه النبی(ص)»، یا مدینة طیبه شهرة آفاق گشت.

2ـ3. جدّه: این شهر پس از ریاض، پایتخت عربستان سعودی، بزرگ‌ترین و پرجمعیّت‌ترین شهر این کشور است. به خاطر فوارة بزرگی که داخل دریای سرخ در این شهر ساخته‌اند، لقب «عروس دریای سرخ» را به آن داده‌اند. در برخی از منابع، جدّه را محل فرود آمدن حضرت حوّا و قبر او دانسته‌اند.1

2ـ4. ریاض: از زمانی نزدیک به دو دهة قبل، پایتخت سیاسی عربستان است، در این زمان اندک این شهر پیشرفت‌های زیادی را تجربه کرده و حدود 4 میلیون نفر را در خود جای داده است.

     3. نشان رسمی کشور

نشان رسمی کشور عربستان تصویر دو شمشیر و یک نخل است.

    4. نژاد، زبان و خط

نژاد ساکنان عربستان، سامی2 و زبان رسمی اعراب، عربی است، بنابراین در پی زبان اول، خطّ رسمی ساکنان عربستان، خطّ عربی است. زبان دوم آنها که در دستگاه‌های دولتی، مراکز تجاری و دانشگاه‌ها استفاده می‌شود، زبان انگلیسی است.

        5. تاریخ اجتماعی عربستان

قبل از ظهور اسلام، مردم سرزمین عربستان (حجاز) به صورت قبیله‌ای زندگی می‌کردند. این قبایل مستقل از هم عمل می‌کردند و تنها راه برقرار کردن ارتباط میانشان، ایجاد رابطة خویشاوندی بود. در میان ایشان فقط یک عامل از تجاوز به حقوق قبایل دیگر جلوگیری می‌کرد، آن هم بستن پیمان قبیله‌ای بود. در صورت عدم وجود پیمان، هیچ عاملی نمی‌توانست نفاق و فاصله‌ای را که بین قبایل وجود داشت، نابود و میان آنها وحدت ایجاد کند.

طبیعت اقلیم خشک و آب و هوای حجاز، این‌گونه زندگی را با وحشی‌گری، روحیة خشن و علاقه به جنگ و خونریزی همراه کرده بود. نتیجة این‌گونه رفتارها، رهایی از قید و بند قانون و سیاست کشور و هم چنین مانع پیشرفت و عمران بوده است. از نکات عجیب زندگی در دوران یاد شده این است که،  آن زمان در عربستان حدود هزار و سیصد جنگ ثبت شده است.

ابن خلدون، جامعه شناس بزرگ، جامعة آن روز عربستان را چنین توصیف می‌کند: «خوی آنها غارتگری بوده است. هرچه را در دست دیگران می‌دیدند، می‌ربودند و تاراج می‌کردند و روزی آنها هم در پرتو نیزه‌ها فراهم می‌آمد و در ربودن اموال دیگران حدّ معینی قائل نبودند، بلکه چشم ایشان به هرگونه ثروت یا ابزار زندگی می‌افتاد، آن را غارت می‌کردند».3

اعراب با پذیرش اسلام، حکومت قبیله‌ای خود را رها کرده، برای تشکیل حکومتی جهانی گام بزرگی برداشتند. توماس کارلایل، تاریخدان اسکاتلندی، در مورد این تحول بزرگ چنین ابراز عقیده کرده است: «خداوند اعراب را به وسیلة اسلام، از تاریکی‌ها به روشنایی‌ها هدایت فرمود، از ملت خموش و راکدی که نه صدایی از آن می‌آمد و نه حرکتی از آن محسوس بود، ملتی پدید آورد که از گمنامی به سوی شهرت، از سستی به سوی بیداری، از پستی به سوی فراز، از عجز و ناتوانی به سوی نیرومندی سوق داده شد، نورشان از چهار سوی جهان می‌تابید. از اعلان اسلام یک قرن نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هند و پای دیگر در اندلس نهادند».4
 
       6. اقتصاد، کشاورزی و معادن کشور

سال‌هاست که اقتصاد عربستان بر پایة نفت استوار است و از نوسان قیمت نفت در بازارهای جهانی تأثیر می‌پذیرد. کاهش قیمت نفت در سال 1998 میلادی ضربة شدیدی به اقتصاد عربستان وارد کرد و باعث شد که در آن زمان دولت کشور تصمیم بگیرد که بخش عظیم اقتصاد را به بخش خصوصی واگذار کند.

همچنین به دلیل وجود اماکن متبرک و مقدس در این سرزمین، عربستان قطب جهانگردی جهان اسلام شمرده می‌شود. بنابراین سالانه میلیون‌ها زائر وارد خاک عربستان شده، رونق اقتصادی کشور را افزایش می‌دهند.

با وجود شرایط اقلیمی خاصّ عربستان و کمبود آب، عمده ترین محصولات کشاورزی عربستان در گندم، جو، خرما و... خلاصه می‌شود.5 علاوه بر نفت، وجود معدن طلا، سنگ آهک، سنگ گچ و سنگ مرمر، همچنین سرب و نقره اوضاع اقتصادی حجاز را بهبود می‌بخشد.6


       7. نظام آموزشی

دوران تحصیل در عربستان 12 سال است؛ 5 سال دوران تعلیمات ابتدایی که عمومی و رایگان است، 3 سال راهنمایی و 3 سال نیز دوران متوسطه. از جمله دانشگاه‌های بزرگ این سرزمین اسلامی، دانشگاه ریاض است. دانشگاه‌های مذهبی هم در کنار سایر دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند که یکی از مهم‌ترین آنها دانشگاه «ام القری» یا دانشگاه مذهبی مدینه است.

بالتّبع به دلیل گرایش مذهبی مسلّط در این کشور، عمدتاً دیدگاه‌های فرقة وهابیّت در این‌گونه مراکز دینی به صورت شدیدی تبلیغ و ترویج می‌شود و فضای آموزشی برای ارائة صحیح سایر دیدگاه‌ها ـ از اهل سنّت و شیعه است ـ یا بسیار محدود است یا اینکه موجود نیست.

        8. آداب و رسوم ساکنان عربستان

در دوران جاهلیت، فساد، هرزگی و روابط نامشروع، آدابی پسندیده و جذاب به حساب می‌آمدند. اینگونه رفتارها آنقدر در میان اعراب رواج داشت که اغلب شاعران در ستایش می‌خوارگی شعر می‌سرودند. آزادگی و شجاعت در میانشان مطلوب بود امّا این صفات به شکل غارتگری، انتقام‌جویی، تجاوز و کشتار در زندگیشان نمود پیدا کرده بود.

لباس رسمی شخصیت‌های سیاسی، مذهبی و بزرگان قبایل در محافل رسمی و عمومی، عبایی قهوه‌ای یا کرم رنگ به همراه یک شماغ (پارچه‌ای خط‌دار قرمز رنگ یا گاهی سفید رنگ با نام غتره که بر سر خود می‌اندازند)، است.

به دلیل رواج افکار وهابیت در بین اعراب این سرزمین، مردم پس از مرگ عزیزان خود مجلس ترحیمی برگزار نمی‌کنند و فاتحه‌ای نمی‌خوانند، بلکه به منزل وی رفته، به بازماندگان تسلیت می‌گویند.8

      9. ادیان و مذاهب

قدیمی‌ترین دین یکتا پرست در حجازِ قبل از اسلام، دین حنیف، همان دین حضرت ابرهیم(ع) است. زمانی که حضرت ابراهیم به همراه فرزندشان، حضرت اسماعیل وارد حجاز شدند، دین یکتاپرستی خود را در کنار آداب پسندیده‌ای چون حج وارد این سرزمین کردند. از دلایل گسترش و نفوذ آیین حنیف در عربستان، ازدواج حضرت اسماعیل(ع) با جرهم ثانیه (ازدواج یک عرب قحطانی با یک عرب عدنانی) بود.

 بت پرستی در میان اعراب جاهلیت دینی رایج بوده است. در کتب تاریخی به مطالب جالبی پیرامون چگونگی ورود بت پرستی به شبه جزیرة عربستان برمی خوریم. گفته شده فردی به نام «عمرو بن لحی» برای اوّلین بار بت‌پرستی را وارد شبه جزیره کرده است. وی در سرزمین شام (و در برخی منابع روم شرقی و عراق)9 مشاهده کرده بود که «عمالقه»10 مجسّمه‌های زیبایی را می‌پرستیدند، سپس بت هُبَل را که بعداً یکی از بت‌های بزرگ مکه شد، خرید و به این شهر آورد و از مردم خواست تا آن را عبادت کنند.11

علاوه بر آیین حنیف و بت‌پرستی، دین یهود نیز در حجاز پیروانی داشت. یهودیانی که در شبه جزیرة عربستان ساکن بودند به چند دسته تقسیم می‌شدند؛ گروهی از آنها در یمن زندگی می‌کردند، گروهی هم یثرب و خیبر را برای گذران زندگی انتخاب کرده بودند. شغل یهودیان یثرب، آهنگری و زرگری بود. شاید یکی از دلایل انتخاب مدینه توسط یهودیان برای زندگی، بشارت‌های تورات بود که می‌گفت پیامبر آخرالزّمان در آن شهر زندگی می‌کند.

علاوه بر این ادیان در شمال عربستان به دلیل همسایگی با دولت روم، مسیحیت رواج داشته است.

مذهب حاکم امروز بر عربستان مذهب اهل سنّت با قرائت انحرافی فرقة وهابیت است. وهابیت ابتدا به صورت نهضت تغییر در دین اسلام شروع به کار کرد و کم‌کم فرقة ضالة وهابیت شکل کنونی خود را پیدا کرد. از علل اصلی نفوذ و گسترش وهابیت در میان اعراب، پیوند عبدالوهاب (مؤسس فرقة ضالة وهابیت) با محمدبن سعود (مؤسس حکومت آل سعود) بود در این مورد، توضیح کامل‌تر را دراین‌باره، در ادامة مطلب خواهیم خواند.

      10. دلایل اهمیت عربستان

در مجامع بین المللی عربستان از جایگاه خوبی برخوردار است، دلایل اهمیت کشور عربستان، عبارتند از:
10ـ1. وجود نفت: این کشور به تنهایی بیش از 25 درصد نفت جهان را در خاک خود ذخیره کرده است؛
10ـ2. ارتباط مستقیم با دریای سرخ؛
10ـ3. قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه، که اهمیت استراتژیکی خاصی به آن بخشیده است؛
10ـ4. نفوذ در اوپک و کشورهای عضو؛
ـ و...

    11. تاریخ حکومت در عربستان

سرزمین عربستان قبل از تسلط آل سعود در دست امپراطوری عثمانی بوده است، اما به دلیل بروز ضعف سیاسی دولت عثمانی به دلیل دخالت دولت‌های بزرگ عصر (انگلیس) در فروپاشی عثمانی، در گوشه و کنار امپراطوری حرکت‌هایی جدایی خواهانه و خود مختار مشغول فعالیت بودند.

اواسط قرن 18 هجری قمری بود که محمد بن سعود و محمّد بن عبد الوهاب، با هم، هم پیمان شدند و دیری نپایید که بخش عمده‌ای از سرزمین نجد را تحت تسلط خود درآوردند. همکاری این دو نفر تا سال 1318ق. ادامه داشت تا اینکه محمد بن سعود، از دنیا رفت و پسرش عبد العزیز که داماد محمد بن عبدالوهاب بود، جانشین پدر شد و کارهای پدر را ادامه داد.

فعالیت ایشان تا زمانی ادامه داشت که بر سراسر عربستان حاکم شدند. آل سعود که در حال حاضر بر سراسر کشور عربستان حاکم است، منسوب به «محمد بن مقرن» است.12

محمّد بن عبد الوهاب و تأسیس وهابیت در عربستان
محمد بن عبد الوهاب در سال 111ق. به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در نجد گذراند، در حوزة علمیة حنبلی درس خواند و برای ادامة تحصیل مدتی در مدینه روزگار گذراند. وی به کشورهای متعددی رفت، مدتی بصره، بغداد، و حتّی در شهرهای کردستان، همدان، اصفهان و شیراز را نیز از نزدیک مشاهده کرد. وی در عراق، مورد شناسایی و تعلیم محمّد بن عبدالوهاب گماردة ویژة وزارت مستعمرات بریتانیا در کشورهای اسلامی واقع شد، که با لباس و هیئت مبدّل با هدف ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان مدّتی طولانی در سرزمین‌های اسلامی به سر برده بود. همفر، سال‌ها بعد، مشروح دیدار خود با وی و آنچه را به او آموخته بود، در کتاب خاطراتش منتشر ساخت.13

بعد از این سفرهای طولانی و دوری چندین ساله جاسوس انگلستان، به وطن خود بازگشت و بعد از هشت ماه ادّعاهایی خلاف سنّت و مشهور مسلمانان خود را در مجامع عمومی مطرح کرد. در «درعیه» بود که عبدالوهاب با محمدبن سعود ملاقات کرد و محمدبن سعود به اصرار همسر و فرزندش درصدد کمک به محمّد بن عبدالوهاب برآمد. پس از توافقی که این دو نفر با هم انجام دادند، قدرت زیادی به چنگ آوردند و با لشگر خود به شهرهای مختلفی حمله کردند، همه چیز را ـ حتّی آرامگاه اهل بیت پیامبر(ص) و امامان شیعه در بقیع ـ نابود کردند و با نام مبارک اسلام حتی به زنان مسلمان تجاوز نمودند.

محمد بن عبدالوهاب حکم ارتداد همة مسلمانان را به اتهام اینکه تا خدا هست به پیامبر اکرم(ص) توسل پیدا می‌کنند، صادر می‌کرد. آنان کم‌کم به تمام شبه جزیره عربستان نفوذ کردند و عقاید و خرافات مورد نظر خود را در بین مردم رواج دادند.پس از مرگ محمّد بن عبدالوهاب در سال 1206ق. استعمارگران همچنان از عقاید و مذهب او در عربستان و سرزمین‌های اسلامی حمایت می‌کنند. نظام حاکم این کشور اسلامی اکنون یکی از متّحدان اصلی دشمنان مسلمانان (آمریکا و انگلیس) در منطقه‌اند. اینگونه بود که محمدبن عبد الوهاب شکاف بزرگی بین مسلمانان ایجاد کرد که همچنان لطمات جبران‌ناپذیری به جان و مال ایشان وارد می‌آورد.14

با این وجود، غیر طبیعی به نظر نمی‌رسد که اوضاع و شرایط اجتماعی حاکم و رویکرد عمومی در عربستان به سود وهابیت و برضدّ شیعه باشد. علمای وهابی به هر طریقی از نفوذ و پخش عقاید شیعه در میان ملت و به خصوص جوانانشان جلوگیری می‌کنند. برای مثال اگر در دانشگاه‌های عربستان، دانشجویی، کتب شیعیان را در دست داشته باشد، از دانشگاه اخراج و از تحصیل محروم می‌شود. مانع بزرگ نشر کتب شیعه در عربستان و سراسر جهان اسلام، وهابیان هستند. در نمایشگاه بین‌المللی کتاب مصر، قسمت عمدة کتاب‌های شیعیان توسط وهابیان ثروتمند خریداری و سوزانده می‌شوند.

برخی از بزرگان وهابیت در کتاب‌های معروف حدیثی و تفسیری دست برده و به بهانة خلاصه کردن آنها، احادیث مربوط به پیروی از امامان معصوم(ع) را حذف می‌کنند و احادیث جعلی خود،  در مدح و عصمت خلفا و برخی از صحابه را جایگزین آنها می‌کنند. سالانه میلیون‌ها مسلمان به قصد سفر پربرکت حج عازم عربستان می‌شوند. در این زمان است که کار اصلی بزرگان دینی این سرزمین آغاز شده و کتاب‌های ضد شیعة خود را، که به زبان‌های مختلف ترجمه شده، به صورت رایگان، در اختیار زائران قرار می‌دهند. از دیگر فعالیت‌های ایشان در این زمان فرستادن مبلغان مذهبی خود به میان  شیعیان و دیگر زائران است تا هرچه می‌توانند به سود وهابیت و بر ضدّ شیعه تبلیغ کنند.متأسفانه تاکنون بارها علما و مفتیان وهابی، ریختن خون شیعیان را مباح دانسته‌اند و دردناک‌تر اینکه ضمن هم‌دستی با دشمن حتمی مسلمانان، یعنی صهیونیسم، خواستار تحریم کمک به مبارزان مسلمان لبنانی، به جرم شیعه بودن‌شان شده‌اند. البته نکتة قابل توجه و نگران‌کننده برای نظام فرقه‌ای و حکومتی عربستان، این است که در طبقة روشنفکر و تحصیل‌کردة این کشور گرایش قابل توجهی به تشیع و رویکرد انقلابی اسلام و به خصوص مسئولان انقلابی ایران دیده می‌شود.    امید آنکه با پایان یافتن حاکمیت این دیدگاه انحرافی بر قبله‌گاه مسلمانان، که مانع اصلی وحدت بین مسلمانان‌انأ، همة مذاهب اسلامی طعم اتّحاد علیه کفر را بچشند. إن‌شاءالله.


فاطمه افخمی
ماهنامه موعود شماره 106

پی‌نوشت‌ها:٭ برگرفته از: نشریة صفا، ش 27.
1. سورة حشر (59)، آیة 9.