آثار بهداشتی نماز

نویسنده:خدابخش قیصری
منبع : سایت راسخون




 

خداوند دانا و توانا در قرآن کریم می‌فرماید: «ما آنچه از قرآن فرو فرستادیم شفا و رحمت الهی برای اهل ایمان است.»(1) و یکی از رحمت‌های بی‌کران الهی که به وسیله قرآن برای شفای مؤمنین آورده شده دستور برگزاری نماز می‌باشد.

شفایی که در نماز وجود دارد همان آثار بهداشتی و درمانی مترتب بر نماز و مقدمات آن می‌باشد. نکته بسیار مهمی که لازم است در همین ابتدا به آن توجه نمود اینکه این مطالب به عنوان برخی از آثار جانبی و فواید نیکوی نماز و طهارت – که در بعضی اوقات مورد غفلت واقع شده یادآوری می‌گردد و نباید اعمال عبادی را به خاطر این فواید انجام داد که موجب بطلان آن عمل خواهد بود.
در معنی اخلاص در نیت گفته شده که باید اعمال عبادی را به قصد قربت انجام داد پس اگر کسی غسل و وضو را برای خنک شدن(2) و یا بهره‌مندی از فواید بهداشتی آن انجام دهد و یا قیام و رکوع و سجده را برای ورزش و نرمش و یا در کنار فواید دیگر به جای آورد، نماز شرک آلود خوانده و نماز باطلش هیچ اثر مادی ومعنوی برای او در بر نخواهد داشت.
نماز به عنوان سکوی پروازبه عالم ملکوت یگانه عملی است که تمامی معانی که لغت شناسان درموردآن بیان کرده اند برآن منطبق می باشد زیرا که این عمل نوع خاصی از خدمت و پرستش است که طهارت ظاهری و باطنی شرط صحت آن قرارداده شده و درآن دعاهاو جملات با مضمونی وجودداردکه این فریضه را به عنوان بارانی از الطاف الهی و رحمت بی منتهای اومعرفی می کند لکن حقیقت آن اقامه و به پاداشت این واجب مهم می باشد و اقامه یعنی حق و حدودنمازرا محافظت نمودن و به برپایی آن درتمام شرایط و همه افراداهتمام دادن است .
پژوهندگان دانش و سوداگران علم و تحقیق که درفکر دستیابی به قله بلند انسانیت و سعادت هستند با اندکی تأمل به این نکته متوجه می شوند که «تفکر»و «پرستش آگاهانه» از برترین امتیازات انسان و فصل افتراق ما و حیوانات می باشد،گرچه که موجودات نیز از نوعی درک و شعور در زمینه عبادت و نماز برخوردارند ولی ازنوع آگاهانه و با معرفت نمی باشد، زیرا نماز به عنوان زیباترین الگوی پرستش،فرآیند اندیشه و تجسم پرستش اندیشمندانه است،اندیشه درموردآغازهستی و هستی بخش و رابطه او با انسان و تفکر درواپسین راه پیمایش جاده عبودیت و راهبر و دستگیر عالم و نشئه دیگر.
هرعبادت واطاعتی که انسانها برحسب تکلیف به جای می آورند،با نظر به استغنای ذات اقدس باری تعالی،نمی تواند کمترین سودو خیری را متوجه ذات ربوبیت گرداند و نهایت سود و زیان به خودفرد برمی گردد، نمازبه عنوان سفره ای گسترده،فقیران و سوداگران را که به جز باریابی به درگاه بزرگان چاره ای ندارند را به خود فرامی خواند و اذن حضور در محضر خداوند عظیم رابه آنها می دهد لذا این اذن،باید بادرک صحیح از مقام ربوبی و همچنین گشودن زاویه جدیدی در نگرش به نماز به عنوان محبوب باری تعالی و یگانه راه وصول به خالق مقتدرمی باشد تا جایی که حتی جنگ و جهاد فی سبیل الله در جبهه جهادا صغرکه بالاترازآن خیری نیست نیزدرراه احیاوبرپایی این فریضه می باشد لذانماز از دعاها و وصیتهای پیامبران الهی-علیه السلام-که سالکان واقعی این طریقت بوده اند و درسیره معصومین-علیهم السلام-که خودبه عنوان انسانهای کامل و حجتهای الهی واسطه فیض آسمانها و زمین می باشد وجودداشته واز درجه اهتمام و ارزش والایی برخورداراست.
بدون شک،انسان برای گریز از توحش و راهیابی به زندگی انسانی و خدایی و حیات طیبه و تخلق به اخلاق کریمه و دوری ازرذایل اخلاقی و رهایی از یأس و افسردگی به یک عامل مهارکننده نیازمند است که روح و روان اورا در کنترل و تسخیر خودقراردهد و پرهیز از انحراف و جنایت را به او الزام و روح تعاون و نوع دوستی،اخلاص و عاطفه و محبت و شکررا بروی الهام نماید و به هنگامی که پژمرده و افسرده می گردداورا طراوت بخشد که دراین پژوهش دریافتیم که این موهبت الهی جز نماز،چیز دیگری نیست و قطع نظر از منافع و آثارفراوان معنوی و تربیتی و روانی آن،طبیبی خانگی وفردی است که همچون آب زلال و تصفیه شده،هوای پاک و غذای سالم رابه روح و جسم او واردکرده و عنصرهای موذی جسمی رااز فضای تن اوبیرون کرده و بیماریهای صعب العلاجش را درمان می نمایدوورزشی روحی و جسمی برای تمامی لحظه های زندگی در هرسنی برای او می باشدکه در این مقاله به آن می پردازیم.

1 – بهداشت عمومی بدن
 

صحیح بودن نماز، مشروط به پاک نگهداشتن بدن، لباس، مکان نماز و پرهیز از نجاستها می‌باشد که موجب زدودن میکروبها و آلودگیها از محیط زندگی و حفظ بهداشت جسمانی است به گونه‌ای که اگر ذره‌ای از نجاسات – به غیر از موارد استثناء(3)– به بدن یا لباس نمازگزار باشد نمازش باطل(4) خواهد بود (5) و باید برای پاک نمودن لباس متنجس آن را شستشو داد که به نمازگزار می‌آموزد؛ مسلمان و نمازگزار واقعی باید همیشه و در همه حال تمیز و پاکیزه باشد.
در تعالیم اسلامی به مسلمانان توصیه شده است که در صورت امکان لباس سفید به تن نمایند و حتی برای شخص نمازگزار این امر مستحب است(6) چرا که کمترین آلودگی بر لباس سفید فوراً‌خود را نمایان ساخته و شخص را وادار به رفع آلودگیها و مراعات پاکیزگی می‌نماید.(7)
از حضرت رسول اکرم – صلی الله علیه و اله – نیز در این زمینه روایت شده که: «بپوشید جامه‌ی سفید که آن نیکوترین و پاکیزه‌ترین رنگها است و مرده های خود را در آن کفن کنید.»(8)
پاکیزه نمودن بدن و غسل عبارت است از شستشوی عمومی بدن و یک تنظیف کامل، که سر نهادن به این فرمان به طور عمده برای اقامه صحیح نماز صورت می‌گیرد و در بعد نظافت شخصی از اپیدمی و همه‌گیر شدن برخی بیماریها مانند گال و تیفوس و در بعد نظافت عمومی از همه گیر شدن بیماریهایی همچون طاعون جلوگیری می‌کند. (9)
اما غسل تنها یک تطهیر جسمانی نیست بلکه به عنوان یک تکلیف مذهبی و برای قرب و نزدیکی به خدا صورت می‌گیرد لذا آثار روحی و معنوی بسیاری بر آن مترتب است از آن جمله صلاحیت یافتن بدن برای توجه به جانب حق سبحانه و تعالی می‌باشد. (10)
آماده شدن برای اقامه نماز، با وضو انجام می‌شود اما قبل از آن که اعمال وضو با نظم خاص خود اجرا شود، پاک کردن اعضا و حذف موانع از آنها لازم است، به این ترتیب اعمال وضو بر اندامهای عاری از آلودگی انجام خواهد شد.
وضو، سمبل طهارت عمومی بدن و موجد نشاط و سلامت است و مانند غسل، دارای آثار روحی و معنوی بوده و در پیشگیری و درمان بیماریهای جسمی و روان تنی اثر دارد.
از ویژگیهای آب غسل و وضو این است که باید زلال، پاک و پاکیزه باشد(11) و این، بدان معنی است که اسلام آب مضاف، یعنی آبی که بو، رنگ و طعم آن تغییر کرده و بهداشتی نیست و یا آبی که آمیخته با چیز دیگری است پاک کننده نمی‌داند، حتی به مسلمانان دستور داده شده با آبی که توسط نور خورشید گرم شده وضو و غسل نکنند و خمیر نگیرند که بیماری پیسی را به دنبال دارد.(12).
اسلام، شخص مسلمان را موظف نموده که روزی پنج بار نماز بخواند و با هر نماز، طهارتهای سه گانه را طبق دستور رعایت کند، با اینکار در حقیقت رعایت همیشگی بهداشت را واجب شمرده و نمازگزار را به رعایت کامل آن موظف کرده و به این ترتیب طهارت جسم و روح را به هم پیوند داده است زیرا که عقل و روح سالم در جسم سالم بوده و صحت عبادت را از کسی که جسم و روح سالم دارد می‌توان توقع داشت. (13)
خداوند متعال در قرآن مجید به پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – دستور می‌دهد که از آئین حنیف، دین حضرت ابراهیم- علیه السلام –، پیروی کند: «ثُمّ أوحینا الیک أن اتبع مِلّة ابراهیم حنیفاً»(14)
سنتهای حنیفیه ده چیز است که نمازگزاران مسلمان به پیروی از پیامبر خویش – صلی الله علیه و آله – آنها را مراعات می‌کنند.
«از امام موسی بن جعفر – علیه السلام – روایت است که از این سنت‌ها، پنج سنت آن مربوط به سرو پنج سنت آن مربوط به بدن است و آن پنج که به سر مربوط است؛ ‌مضمضه(15) ، استنشاق(16) ، مسواک کردن، کوتاه کردن شارب(17) و باز کردن فرق برای کسی که موی سرش بلند و انبوه است و آن پنج مورد که به تن مربوط است؛‌ استنجا(18) ، ختنه، کوتاه کردن ناخن و تراشیدن موی زهار و زیر بغل می‌باشد»(19)
با توجه به نکاتی که بیان شد تأثیری که رعایت این موارد در بهداشت عمومی بدن و سلامت جسم در بر دارد بر هیچ کس پوشیده نمی‌ماند.

2– بهداشت مجاری تنفسی و دهان و دندان
 

الف: بهداشت مجاری تنفسی :
 

یکی از اعمال مستحب وضو و مقدمات استحبابی نماز استنشاق(20) می‌باشد و طریق آن این است که آب خنک را در مشت گرفته و به وسیله سوراخها و مجرای بینی بالا بکشند(21).
این عمل مورد توجه شخص رسول اکرم – صلی الله علیه و اله – بوده و ایشان هنگام وضو گرفتن آب در داخل بینی می‌نمودند و این امر مستحبی را به مسلمین نیز توصیه می‌فرمود چنانچه امام صادق- علیه السلام - به نقل از پیامبر اکرم– صلی الله علیه و اله – آمده است که: «لِیُبالِغْ أحَدکُم فی المضمضهِ و الإستنشاقِ فَإنّه غفرانٌ لَکُم و منفرةٌ للشیطانِ» یعنی «زیاد مضمضه و استنشاق کنید زیرا باعث آمرزش گناهان و دوری شیطان می‌گردد.»(22)
از مصداقهای کلمه شیطان در این روایت، میکروبهای موذی دهان و دندان و بینی است. (23) زیرا برخی میکروبها به همراه تنفس از راه بینی وارد بدن انسان شده و بینی مانند «صافی» عمل می‌کند یعنی پیچ و خم‌ها و موهای داخل بینی و مخاط مرطوب آن مانع ورود میکروب به داخل بدن می‌شوند، پس لازم می‌آید انسان همیشه این عضو از صورت را که راه تنفس او است به وسیله شستشو پاکیزه نگاه دارد تا لانه کثافات و میکروبها نگردد.(24)
تأثیر استنشاق به ویژه با آب سرد در ایجاد سلامت و نشاط، البته برای کسانی که دارای سینوسهای سالمی هستند، مورد تأیید و تحقیق پزشکان است .
در این زمینه به مطالعه‌ای که در این باره توسط گروهی از متخصصین طی سه تحقیق علمی در دانشگاه قاهره صورت گرفته اشاره می‌کنیم:
«بینی، علیرغم داشتن ترکیباتی مانند لیزوزیم و بعضی اسیدهای چرب آزاد با اثر ضد باکتریهایی مشخص، همواره کانونی از تجمع مواد معلق در هوا و انواع باکتریهاست.
در مطالعات عدیده‌ای حتی نقش این باکتریها در پیدایش عفونتهای بیمارستانی بررسی شده است، در ضمن به اهمیت این تجمع باکتریهایی در گسترش بیماریهای التهابی نظیر سینوزیت(25) ، اوتیت میانی(26)، لارنژیت(27) و بیماریهای تنفسی و حتی زخمهای جلدی و بیماریهای مجاری ادرار اشاره گردیده است.
مطالعاتی که در مورد اثر استنشاق به هنگام وضو به روی دویست نفر صورت گرفته، نشان می‌دهد که این عمل مستحبی تا چه اندازه، در کاهش تراکم باکتریایی و کاستن از پیامدهای نامطلوب آن مؤثر است.(28) »
علاوه بر آنچه ذکر شد، این عمل نتایج عجیبی در تحریک قوای عقلانی دارد چنانچه وقتی انسان استنشاق می‌کند و با بینی، آب را بالا می‌کشد فوراً بر روی عصب سمپاتیک او اثر کرده و به همین جهت سوزش، اشک چشم و سرخی چهره را در بر دارد.(29).
استنشاق فواید بسیار دیگری هم دارد، از آن جمله؛ حصول توجه و تمرکز در نماز است به طوری که می‌توان امتحان نمود نمازی را که در موقع وضوی با استنشاق به جا آورده شود با حضور قلب بیشتری خوانده می‌شود.(30)
این عمل در هنگام صبح، کسالت خواب را از انسان رفع کرده و او را برای عبادت و شروع به کار سرحال، شاداب و سر زنده می‌سازد.
علاوه بر آن، سر دردهایی را که در اثر هوای آلوده و ناسالم و خستگی به وجود آمده را با دفع کردن مواد آلوده داخل بینی از بین برده و مجراهای بینی را برای استفاده از هوای پاک و آزاد و تنفس کامل که اساس سلامت و اولین رمز حیات است، آماده می‌سازد و نمازگزار را از مبتلا شدن به امراضی چون زکام، سل، آسم(31) ، عفونت‌های تنفسی و امراض ریوی مصون داشته و حالت نشاط و فرح و تعادل عصبی را در نهاد آدم ایجاد می‌نماید.(32)

ب: بهداشت دهان و دندان :
 

دهان انسان را برخی قلب دوم بدن نامیده‌اند و توجه به این نکته که تمیز بودن محیط دهان فرد را از ابتلا به بسیاری از بیماریها در امان می‌دارد، این نامگذاری را بسیار مناسب جلوه می‌دهد. به عنوان مثال ؛ عفونتهای دهان و دندان به ویژه در کودکان، نقش مهمی در ایجاد بیماریهای روماتیسمی دارد .
نقش دندانها در حفظ زیبایی و قدرت جویدن و صحبت کردن به خوبی مشخص است و حتّی نبودن دندانهای سالم و زیبا برای بانوان و دوشیزگان، به خصوص، اثرات روانی زیادی باقی می‌گذارد زیرا که نیمی از زیبایی بشر منوط به صورت او و از این مقدار دوسوم آن مربوط به دهان و دندان است (33).
از جمله دستورات مهم بهداشتی دین مبین اسلام که جزو مستحبات وضو و نماز است مضمضه (34) ومسواک کردن می‌باشد چنانچه ازحضرت رسول اکرم – صلی الله علیه و اله– نقل‌شده:«دو رکعت نماز که با مسواک باشد بهتر است از هفتاد رکعت نماز که بدون مسواک زدن باشد.(35)»
عدم شستشوی دهان و دندان و مسواک نکردن بعد از صرف غذا باعث می‌شود خورده‌های خوراک در دهان باقی مانده و عامل تغذیه و رشد میکروبها شده و دهان را به انواع امراض مبتلا ‌سازد از جمله اینکه؛ مینای دندان(36) را فاسد کرده و قسمت زیرین آن یعنی عاج را نیز فاسد می‌کند که موجب پوسیدگی و سیاهی دندانها گشته و زیبایی و سلامت را از چهره می‌گیرد.
تأثیر دیگر مسواک نکردن، مختل کردن دستگاه گوارش و هضم است زیرا وقتی در دندان علت و مرضی موجود باشد عمل جویدن درست انجام نمی‌گیرد، در نتیجه معده و روده‌ها نیز کار خود را به طور صحیح انجام نداده و به ضمیمه میکروبهای تولید شده از خورده‌هایی غذایی لای دندانها که با خوراک مخلوط شده، در معده ایجاد فساد کرده و ممکن است وارد خون گردند.
تأثیرات دیگری هم بر مسواک نکردن و خرابی دندانها مترتب است همچون؛ بوی بد دهان که موجب طرد شدن انسان توسط افراد جامعه می‌شود(37) ، درد دندان، متورم شدن «لوزه‌ها» و التهاب و فساد لثه که مرضی به نام «پیوره»(38) را به دنبال می‌آورد(39) خنثی کردن عمل بزاق و لطمه به عمل بلع و بسیاری از معایب دیگر.
لذا در احادیث زیادی به مسواک زدن ولو با انگشت قبل از وضو و در صورت فراموشی بعد از وضو سفارش شده و بعد از مسواک نمودن به سه مرتبه مضمضه کردن توصیه شده است(40) چنانچه در حدیثی از امام صادق – علیه السلام – آمده است:
مسواک زدن دوازده خاصیت دارد :1 – سنّت پیغمبر اکرم – صلی الله علیه و اله – است.2 – دهان را پاک و پاکیزه می‌کند.3 – روشنی چشم را زیاد می‌کند.4 – موجب خشنودی خداوند متعال است.5 – دندانها را سفید می‌کند.6 – ریزش و ساییدگی دندان را از بین می‌برد.7 – لثه‌ها را محکم می‌کند.8 – اشتها و میل به خوردن غذا را زیاد می‌کند. 9 – بلغم را از بین می‌برد10 – حافظه و قدرت یادگیری را می‌افزاید. 11 – باعث دو برابر شدن حسنات می‌گردد.12 – فرشتگان خدا را شاد می‌کند.(41)
آنچه در احادیث و روایات درباره فواید مسواک زدن آمده را علم پزشکی به تجربه دریافته و مهر تأیید به آن می‌زند به عنوان نمونه؛ اینکه فرموده‌اند، «مسواک نور چشم را تقویت می‌کند» حقیقتی است که علم پزشکی آن را تأیید می‌کند، زیرا اگر دندان، مسواک نشود، ریشه دندان و لثه چرکی شده، مخاط حلق و در نتیجه بینی و در آخر سینوسها نیز چرکی می‌شود و این باعث تاری چشم می‌گردد و حتی وجود یک مرکز عفونی در دهان به کبد و کلیه اثر نموده و از راه خون بر روی چشم نفوذ کرده و روشنایی چشم را کم می‌کند.(42)
مسواک زدن و مضمضه کردن بعد از آن، آنقدر ارزشمند و گرانبهاست که در احادیث درباره اوقات و حتی مکان آن نیز سخن به میان آمده است؛اول: پیش از غذا تا میکروب و آلودگی وارد بدن شخص نشود مانند صبح‌ها.دوم: بعد از صرف غذا تا چیزی لای دندانها باقی نماند.سوم : هنگام خوابیدن چهارم: در وقت نماز(43) و از مسواک در مکانهایی همچون حمام و بیت الخلاء(44) نهی شده است. (45)

3 – بهداشت و سلامت تغذیه
 

علاوه بر سلامت ظاهری بدن، درون جسم مسلمان نیز باید از نجاسات و بیماریها محافظت گردد به این معنا که نمازگزار مسلمان باید از خوراکیها و نوشیدنیهایی که ذاتاً حرام است مانند گوشت سگ و خوک و مشروبات الکلی و همچنین غذاها و نوشیدنی‌هایی که نجس شده بپرهیزد تا از پیامدهای سوء اینگونه تغذیه‌ها، که به تأیید علم نیز رسیده، مصون بماند.
علاوه بر آن، نمازگزار باید از خوردن لقمه حرام نیز بپرهیزد، زیرا این لقمه‌ها، آثار نامطلوب روحی و اجتماعی بر جای می‌گذارد و این تغذیه نوعی ستمکاری و ظلم است که باعث قساوت قلب می‌‌شود و دلی که سخت شد دیگر نمی‌تواند با خدا رابطه برقرار کند، هرچند صاحب چنین لقمه‌ای و چنین قلبی برای فریب خود و دیگران، نماز هم بخواند.
آنچه گفته شد درباره مال حرام بود، استفاده از خوراک مباح نیز اگر به صورت پرخوری و شکم چرانی باشد دیده دل را کور می‌سازد و مانع از دیدن حق و مصلحت می‌گردد چه رسد به اینکه لقمه حرام باشد، رسول خدا – صلی الله علیه و اله – فرموده‌اند: « با خوردن و آشامیدن زیاد، دلها را نمیرایند زیرا همانگونه که زراعت بر اثر آب زیاد از بین می‌رود دلها نیز بر اثر پرخوری می‌میرند.(46) »
و در جای دیگر فرموده‌اند: «از شکم بارگی (پرخوری) بپرهیزید زیرا مایه تباهی بدن و موجب بیماری بوده و انسان را در عبادت سست می‌کند. »(47)
و بسیاری از احادیث دیگر که انسان را از پرخوری نهی کرده و دلیل آن را هجوم امراض و خاموش شدن نور معرفت در قلوب می‌دانند و حتی ما را برای دستیابی به نور معرفت و رویت حق به تحمل گرسنگی و امساک فرا می‌خوانند.نماز، سنگ زدن به شیطان است و نمازگزاری که در تغذیه اسراف می کند از برادران شیطان است نه طرد کنندگان آن.پرهیز از اسراف در تغذیه، عامل اصلی سلامت و تندرستی است چنانچه گفته شده، تمام طب و بهداشت و درمان در آیه «... کلوا و اشربوا و لاتسرفوا ... »(48) «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید...» جمع گردیده است.(49)

4 – فواید بهداشتی وضو
 

گرچه وضو و غسل مقدمه نماز می‌باشد و به طفیل ذی المقدمه به عرصه الزام و وجوب راه یافته‌اند ولی هرگز نمی‌توان چنین گفت که نماز، واجب و مفید است زیرا مقدمه آن موجب بهداشت جسم می‌شود اما می‌توان در کنار اهمیت و ضرورت و اثرات این فریضه به این نکته اشاره کرد که: نمازگزار از یک نوع مواهب تبعی و جسمی در رابطه با نماز برخوردار است چرا که جسم او روزانه چندین بار در قالب وضو و گاهی در قالب غسل شستشو می‌شود و مجبور است اعضای وضو را از هر گونه آلودگی و مانعی پاک کند و این کار اثرات بهداشتی فراوانی دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌نمائیم؛

الف: تسریع گردش و جریان خون:
 

ماساژ دادن و مالش که در ورزش و سلامت مؤثر است برای رسیدن به مقصود معینی انجام می‌شود که عبارت است از تأثیر آن بر جریان خون.
به این صورت که ماساژ دادن، جریان خون را تحریک و عروق را خالی کرده و آن را برای ورود خون تازه آماده می‌کند به این ترتیب رگهای سطح بدن از خون پاک و خالص پر می‌شود، مالش، زردی پوست را از بین برده و مانع از شل شدن آن می‌شود به علاوه بر روی اعصاب آزاد کننده عروق تأثیر نموده و ضربان‌های قلب را تندتر می‌سازد و ماساژ با آب، پوست را بهتر پاک کرده و منافذ آن را برای تنفس جلدی آماده می‌سازد. (50).
وضو علاوه بر فواید تربیتی که دارد، نوعی ماساژ پوست با آب است که موجب تسریع گردش خون می‌گردد زیرا وقتی آب سرد بر اعضای وضو می‌ریزیم، آن عضو سرد و خنک می‌شود و بدن برای حفظ درجه حرارت طبیعی بدن – که حدود 37 درجه سانتیگراد است، جریان خون را با سرعت و شدت بیشتری به سوی آن قسمت حرکت می‌دهد تا جبران حرارت از دست رفته کلیه اعضای وضو را بنماید، در نتیجه جریان نو و تازه در سطح بدن بوجود می آید که موجب تحریک و تازه کردن سلولها و در نهایت احساس شادابی، نشاط و سلامتی و تعدیل در جریان گردش خون، که مهمترین سیستم بدن است بوجود می‌آید. (51).

ب: بهداشت پوست و ناخن:
 

قبض و بسطی که عروق جلدی در قالب جریان آب در وضو بر آنها می‌یابند موجب زیاد شدن حرکت قلب و نشاطِ مبادلات جسمی گشته(52) و حرکات تنفس جلدی را آسان می‌نماید. طبق تحقیقات پزشکان 30%‌ اکسیژن بدن از راه پوست جذب و گاز کربنیک دفع می‌گردد لذا شستشوی پوست بدن به خصوص آن قسمت که در معرض هوا و گرد و غبار قرار دارد، موجب می‌شود تا اعمال حیاتی تعرق و تنفس جلدی به خوبی صورت گرفته و میکروبها و آلودگیها از بین رفته و از تجمع آنها که سبب بیماریهای پوستی می‌شود جلوگیری به عمل آید.(53)
پس تطهیر با آب، کشنده و ضد عفونی کننده قوی میکروبهای موذی ای است که بوسیله‌هوا جریان داشته و بر روی دست و صورت و حفره‌دهان نشسته و شخص را در مخاطره شدید قرار می‌دهد بنابراین، همانطور که در مطالب گذشته بیان گردید، شستشوی اجباری دستها روزانه چندین مرتبه، موجب نظافت پوست دست و عامل پیشگیری از ورود میکروبهای مختلف به دهان می‌باشد.(54)
از طرف دیگر یکی از شرایط صحت وضو، عدم وجود چرک و کثیفی در زیر ناخنهای بلند است که علاوه بر فواید ذکر شده سلامت دستگاه گوارشی را نیز به همراه دارد.

ج: بهداشت سر و پا :
 

پاها و سر انسان برخلاف دست و صورت، از اعضایی هستند که در بخش قابل توجهی از شبانه روز پوشیده هستند و امروزه دانش بشر، گروهی از بیماریها را می‌شناسد که شروع پیدایش این بیماریها از پوست سر و پاها می‌باشد به عنوان نمونه برخی بیماریهای قارچی پوست از حد فاصل انگشتان پا آغاز می‌گردد(55) و برخی آلودگی‌ها و ضایعات عفونی در مو و پوست سر که انسان باید به آنها توجه نموده و برای رفعشان اقدام کند.
با مسح پاها، به شرط عدم وجود مانع بر روی آن، در نظافت قدوم و رفع بوی بد پا تأثیرات شایانی دارد و با توجه به عقیده برخی از دانشمندان که پا بیشتر از قسمتهای بدن به اکسیژن و تنفس جلدی نیاز دارد، موجبات این تنفس را در این موضع مهم و ستون بدن فراهم آورده(56) و به نوبه خود مانع رشد ارگانیزم‌های بی‌هوازی در منافذ پوست این مناطق می‌گردد.اصولاً مسح دو افق انتهای بدن، فرق سر و پاها، در دفع بارهای الکتریسته از روی بدن مؤثر بوده(57) و سلامت تفکر و اندیشه را به دنبال می‌آورد زیرا با مسح جلو سر، که محل تمرکز قوای دماغیه است، گردش خون را در این قسمت شدیدتر کرده و سلولهای دماغی برای تفکر آماده‌تر می‌گردند(58).

د: آثار دیگر:
 

برای وضو اثرات دیگری نیز ذکر شده که از آن جمله، استراحت و آرام سازی عضلات، تخفیف تشنجات جسمی و روانی، پاک شدن بدن از اشعه‌های یون‌ساز و مواد شیمیایی نامرئی معلق در هوا می‌توان نام برد.(59)

5 – تأثیر حرکات نماز(60) بر بهداشت و سلامت بدن
 

الف: دستگاه گردش خون :

چنانچه امروزه ثابت گردیده، بهترین وسیله‌ای که سرعت گردش خون را افزایش داده و از بالا رفتن فشار خون جلوگیری کرده و در حفظ تعادل آن اثر به سزایی میتواند داشته باشد، حرکات موزون و آرام همراه طمأنینه نماز است.(61)
در مورد فشار خون باید گفت، یکی از شایعترین دلایل مراجعه به پزشک در سراسر دنیاست که به علت عوارض خطرناک و متعددی که افزایش آن در بسیاری از اعضای بدن از جمله قلب و مغز و کلیه و چشم و ... دارد، لذا سعی و اهتمام فراوانی در دانش پزشکی برای پیشگیری و کنترل این بیماری در پیش گرفته شده است.
در تمامی منابع معتبر علمی، برای پیشگیری از ابتلا به فشار خون و کنترل تعداد زیادی از بیماران که افزایش فشار خونی در حد خفیف یا متوسط دارند، رعایت برخی اصول و استفاده از درمانها غیر دارویی توصیه می‌شود که این درمانهای علاوه بر تأثیر فراوان آن هزینه چندانی بر بیمار تحمیل نمی‌کنند.
از جمله چهار درمان اولیه و بسیار مهم غیر دارویی که در منابع جدید علمی برای کنترل فشار خون مورد توجه قرار می‌گیرند عبارتند از: 1 – کاهش دادن اضطراب و استرس‌ها، 2 – کاهش یا عدم مصرف الکل 3 – کم کردن وزن 4 – انجام ورزش‌های سبک به طور منظم در شبانه روز.
اما با توجه به نقش بسیار مهم نمازهای واجب روزانه، در ایمن ساختن انسان در مقابل استرس‌ها و مشکلات گوناگون زندگی(62) و نیز با توجه به الزامی که نماز به شخص مبنی بر عدم مصرف مشروبات الکلی می‌دهد و از طرف دیگر حرکات موزون قیام و قعود و رکوع و سجود منظمی که مشابه به عنوان یک نرمش سبک روزانه می‌باشد و با توجه به مطالب گذشته در بحث سلامت تغذیه و جلوگیری از پرخوری، متوجه خواهیم شد که هر چهار درمان غیر دارویی مذکور، برای کنترل و پیشگیری افزایش فشار خون، در ورای احکام نورانی نماز نهفته است. (63).
علاوه بر آن پزشکان مشاهده کرده‌اند که با ادامه نماز ضربان خون، فشار خون، و چربی‌های خون به حد اعتدال برمی‌گردد و از این طریق در پیشگیری از تصلب شرایین و عواقب آن بسیار کمک می‌کند.(64)

ب: مغز:
 

تحقیقات نشان داده است، پائین آمدن سر به هنگام سجده منجر به جمع شدن خون در رگهای مغز می‌شود و هنگامی که سر به صورت ناگهانی به طرف بالا می‌رود، فشار داخل رگها کاهش می‌یابد و این حرکت در هر رکعت نماز شش بار در خلال رکوع و سجود تکرار می‌شود یعنی 102 بار در شبانه روز و این در حالی است که انسان فقط نمازهای واجب را به جا آورد.
حال اگر شخص نمازگزار، نمازهای نافله را نیز به جا آورد، این رقم به 312 بار در شبانه روز و 9360 بار در ماه می‌رسد که در هر حرکتی رگهای خونی منقبض و منبسط شده و بر نرمی و قدرت جداره و عضلات آن افزوده می‌شود.
علاوه بر این آرامش روحی و صفای ذهنی حاصل از نماز موجب می‌شود مغز به شکل مطلوبتر و بهتری به فعالیت خود ادامه داده و تفکر به نحو احسن صورت پذیرد.(65)

ج: ستون فقرات و تقویت عضلات:
 

بزرگترین متخصصان و پزشکان عالی مقام بین المللی بر این باورند که حرکات نماز یعنی خم و راست شدن ملایم در سجود و رکوع می‌تواند یکی از راههای مهم درمان بیماریهای «دیسکوپاتی» یا دیسک ناحیه کمر باشد.
همچنین نماز درمان ساده‌ای برای بیماران مبتلا به جابه جایی غضروفهای ستون فقرات است با این توضیح که غضروف داخلی مفاصل(66) در بین دیسکهای ستون فقرات فاقد عروق می‌باشد و تغذیه آنها به طور مختصر توسط مایع موجود داخل مفصل امکان‌پذیر است که در اثر حرکات مفاصل، این مایع ترشح می‌شود، چنانچه مفصل یا مهره‌ای در طول روز حرکت مناسب نداشته باشد به مرور زمان مبتلا به «آرتروز»(67) می‌گردند، در کارهای روزمره در بعضی مفاصل به خصوص مفاصل کوچک و بعضی از مفاصل بین مهره‌ای ستون فقرات امکان تحرک کافی ندارد، حرکات منظم در حال رکوع، قعود و قیام در نماز این امکان را فراهم می‌سازد تا در شبانه روز 17 بار تمامی مفاصل بدن با نظم خاصی به حرکت درآیند و از آرتروز و بیماریهای مفاصل پیشگیری شود(68).
علاوه بر آن، رکوع و سجود نماز، عضلات پشت را تقویت و حرکات ستون فقرات پشت را نرم ساخته و امراض عصبی و عضلانی را آرامش می‌بخشد(69) به خصوص اگر نماز از سن نوجوانی به پا داشته شود نیرو و استحکامی در برابر بیماریهایی که در نتیجه ضعف عضلات مجاور ستون فقرات عارض می‌شود، به فرد می بخشد .
اخیراً بعضی از دانشمندان برای تقویت عضلات تمرین‌هایی معین کرده‌اند که برخی از آنها شبیه به حرکات نماز است(70) و نکته مهم دیگر آنکه جراحان و متخصصان ارتوپدی در کشورهای اسلامی مشاهده کرده‌اند که بهبودی زخم عمل جراحی و شکستگی استخوان‌ها در افراد نمازگزار سریعتر از دیگران است.(71)

د: زخمهای گوارشی و معده:
 

زخم معده(72) و زخم اثنی عشر(73) از شایعترین موارد مراجعه به پزشکان داخلی و جراحان به حساب می آید، در بروز این مشکلات، عوامل مختلفی، از جمله؛ وجود نوعی باکتری خاص به نام «هلیکو باکترپیلوری» در دستگاه گوارشی بسیاری از مبتلایان به زخمهای گوارشی، دخیل دانسته شده است .
همچنین ارتباط میان اضطراب و استرس و بروز زخمهای گوارشی، بوسیله منابع علمی جدید کاملاً تأیید می‌شود: «مشاهدات بالینی طی سالیان دراز نشان داده است که علایم زخمهای گوارشی ممکن است در اثر تغییرات هیجانی بیمار یا تجربه استرس زای مختلف، شروع و یا تشدید شود.»
بر طبق این مطالعات و بررسی‌ها، اضطراب یا به طور کلی استرس‌ها، نه تنها یک عامل کمکی برای ایجاد زخمهای گوارشی هستند بلکه خود به تنهایی باعث ایجاد زخم معده(74) می‌شوند که علت آن این است که در شرایط استرس و اضطراب، عصبِ واگ، تحریک شده و باعث افزایش ترشح اسید معده از سلولهای جداری معده(75) می‌گردند که افزایش اسید معده، به طور ناگهانی یا به مرور زمان، پوشش مخاطی و محافظ معده را از بین می‌برد و آنزیمهای پروتئولیتیک معده که در هضم غذاها نقش دارند، به علت عدم وجود لایه محافظ بافت خود معده را نیز هضم کرده و از بین می‌برند.
بنابراین هر عاملی که سبب تخفیف و کاهش استرس‌ها شود، می‌تواند نوعی عامل پیشگیری کننده از زخمهای گوارشی باشد.
شخص نمازگزار،‌ در صورت حضور قلب و توجه به مفاهیم نماز و ایمان به قدرت لایتناهی پرودگاری که در مقابلش، کرنش می‌کند، خود را در مقابل هر عاملی که قصد تهدید کردن و به خطر انداختن و در نتیجه مضطرب ساختن او را داشته باشد، ایمن می‌یابد و با تکرار باورهای اعتقادی خود طی نمازهای پنجگانه یومیه، این ایمنی همه جانبه را به روان و جسم خود تلقین می‌کند.(76)
علاوه بر آن رکوع و قیام نماز در تقویت عضلات معده اثر به سزایی داشته و آنچه از مواد چربی و پیه که در جداره معده باقی مانده به کلی برطرف می‌سازد(77) و در تقویت عضلات دیواره شکم نیز بسیار مفید بوده و به جمع شدن معده کمک کرده و آن را در عمل هضم یاری می‌رساند.(78)
رکوع همچنین به کار روده‌ها و حرکات آنها نیز برای آسان شدن دفع فضولات هضمی به صورت طبیعی یاری می‌رساند و سجود باعث رانده شدن هوا از میان معده به دهان شده، دشواریهای هضم و انعکاسات قلبی را برطرف نموده(79) ، از بزرگ شدن شکم و ورم معده که بر اثر فشرده شدن عضلات آن بوده و بیماری بزرگی محسوب می‌شود جلوگیری کرده و نیروی جدار معده و حرکات آن را تقویت می‌نماید. (80)
به همین منظور نماز را به عنوان یکی از عوامل مؤثر در به کار انداختن جهاز هاضمه دانسته‌اند که راه اشتها و میل به غذا را نیز هموار می‌سازد و جالب آن که اوقات نماز و مواقع میل یا هضم غذا کاملاً مناسب و هماهنگ بوده و در این امر حکمت عجیبی به کار برده شده است.(81)

6 – نماز تسکین دهنده دردها و تقویت کننده سیستم دفاعی بدن
 

از دیرباز نقش نماز در آرام سازی انسان بررسی و مکرراً تجربه شده است(82) ، آرام سازی یکی از وسایل مورد استفاده برخی از روان درمانگران جدید برای درمان بیماریهای روانی است و انسان می‌تواند آن را از طریق تمرین بیاموزد و خواندن نماز آن هم چندین بار در روز، بهترین برنامه تمرین آرام سازی و فراگیری آن می‌تواند باشد و وقتی انسان کیفیت آرام سازی را فرا گیرد می‌تواند از تشنجات عصبی ناشی از فسادها و فشارها و گرفتاریهای زندگی رها شود.(83)
تحقیقات علمی نشان داده است؛ با تکرار نماز، اثر گذاری آن در ترشح «انکفالین» از هیپوفیز و فضای بین بطن سه و چهار مغز انسان به صورت شرطی، و به محض برپایی نماز، انجام می‌شود. لازم به توضیح است که: ترشح «انکفالین» که در فعال سازی سیستم ایمنی بدن دخالت دارد، از طریق تحریک سلولهای «سیتوتوکسیک»(84) صورت می‌گیرد که نماز در تحریک آنها تأثیر مستقیم دارد. (85)
بنابراین نماز، در تقویت سیستم دفاعی بدن مؤثر است و نه تنها در سلامت روان بلکه در سلامت جسم نیز به طور مشخص تأثیر دارد.
دعا و نیایش را به عنوان مکانیزم دفاعی و مقابله‌ای مطرح ساخته‌اند، تحقیقات بسیار مهمی نشان داده‌اند پاسخهای ایمنی و دفاعی بدن می‌توانند شرطی گردند به همین دلیل نماز و ذکر، تأثیر مثبت و عمیقی بر سیستم اعصاب مرکزی و سیستم ایمنی بدن دارد(86) و با تکرار آن این حالت تقویت می‌گردد.

7 – نگهداری بدن از میکروبها و ویروسهای ناشی از گناه و حفظ سلامت نسل
 

نماز، باعث ایجاد تقوی است و تقوی و خویشتنداری نه تنها روح بلکه جسم را نیز از آلودگی‌های ناشی از گناه نگه می‌دارد.
بیماریهای ناشناخته و خانمان براندازی که امروز در جهان شایع شده و سلامت نسل بشر را به مخاطره افکنده است، مطمئناً ‌نتیجه تبهکاری کسانی بوده که اهل نماز و نیایش نبودند. (87) در حقیقت کسانی که امروز به بعضی از بیماریهای مقاربتی مبتلا گشته‌اند در اثر داشتن روابط ناسالم و نامشروع و رفتارهای غیر بهداشتی پرخطر است زیرا آنها به فکر نماز و ارتباط با خالق نبوده‌اند و کسی که آلوده به این بیماری‌های مرگ‌زا گشت دیگر نمی‌تواند نسلی سالم و با تقوا داشته باشد چرا که تأثیر روابط سالم والدین در فرزند قبل از انعقاد نطفه آغاز می‌شود

8 – نماز و کرونوبیولوژی
 

یکی از دانش‌های ناشناخته در عصر ما، اما با سابقه در اسلام، دانش کرونوبیولوژی(88) است. در این دانش، پدیده‌های زیستی و تغییرات آنها به تناسب زمان، شب و روز، ماه و سال و مانند اینها، مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
مطالعات پراکنده و مکرر نشان داده است که ترشح بسیاری از هورمون‌ها، دوره‌ای و متناوب است یعنی در طی مدت 24 ساعت به صورت یکنواخت ترشح نمی‌شوند بلکه بعضی از هورمون‌ها بیشتر در ساعات اولیه شب و برخی بیشتر در نیمه شب و برخی در فاصله بین طلوع فجر و طلوع صبحگاهی تشرح می‌شوند.
تغییرات رنگ نور خورشید از هنگام طلوع تا غروب آفتاب بر فعالیت عناصری چون اکسیژن تأثیر می‌گذارد و دوره‌های تناوبی دیگر مانند ماه قمری و سال شمسی نیز تأثیرات دیگری بر فعالیت‌های حیاتی انسان و موجودات زنده می‌گذارند به هر صورت، در اینجا به جای ورود به یک بحث پیچیده و مفصل به همین مختصر اکتفا می‌کنیم که:
ساعات فضیلت نمازهای پنجگانه در نظام سراسر حکمت آمیز آفرینش چنان حکیمانه و هماهنگ با تغییرات بیولوژیک در بدن انسان و تحت تأثیر تغییرات زمانی، تعیین و طراحی شده که برای محققین و تشنگان نوآوری‌های علمی، مطالعه در این زمینه خود باب جدیدی از دانشی نورا خواهد گشود.
امروز ما این مقدار می‌دانیم که استراحت و خواب در ساعات اولیه تاریکی شب (بعد از وقت نماز عشاء) در مقایسه با ساعات پایانی شب برای تقویت قوای جسمی و روحی و ترمیم و بازسازی در بدن(89) بسیار مؤثرتر است.
در این ساعات سطح هورمون رشد در خون به بالاترین میزان می‌رسد و توصیه اسلامی به خواب اول شب و بیداری ساعات پایانی آن و تأکید بر بیداری بین الطلوعین که با زمان افزایش سطح هورمونهای استرس‌زا مانند کورتیزول، آدرنالین، گلوکوکورتیکوئیدها و ... مقارن است، به خوبی به انسان می‌آموزد که با این مقدار از دستآوردهای علمی موجود، تعیین ساعات خواب و بیداری و وضو گرفتن و رو به خدا کردن و آرامش روان یافتن درست باید همان باشد که در آموزش‌های اسلامی بر اساس تعیین ساعات فضیلت نمازها و توصیه به استراحت یا بیداری آمده است، و نسبت به بر پایی نماز اول وقت تأکید بسیار شده است.(90)

9 – نرمشی مناسب با همه سنین
 

نمازگزار مسلمان، در هر شبانه روز حداقل 17 رکعت نماز می‌خواند یعنی هر کدام از اعمال قیام و قعود و سجود را سی و چهار بار و عمل رکوع را هفده و هر یک از حرکات تکبیره الاحرام و دعای دست را پنج مرتبه اجرا می‌کند به اضافه حرکات مستحبی دیگری که به هنگام هر یک از تکبیرهای مستحبی اجرا می‌شود، این حرکات برای هر شخصی در هر سن و سالی که باشد مناسب بوده و بدون آن که فشار بیش از حدی را بر او وارد کند، چنانچه ذکر شد، تأثیر خوبی در انقباض و انبساط عضلات، مفاصل و گردش خون دارد. (91)
در حقیقت نماز هم عبادت است و هم ورزش بدنی و روحی و می‌توان ادعا کرد که قرآن در تطبیق ورزش‌های سبک که امروزه به ورزش‌های سوئدی معروفند، پیشتاز بوده است.
آنچه ورزش نماز را از سایر ورزش‌ها ممتاز می‌نماید، توزیع مناسب آن در طول شبانه روز است و دانشمندان نیز ثابت کرده‌اند که بهترین نوع ورزش، ورزشی است که تکرار شود و در طول اوقات روز توزیع گردد و خسته کننده نبوده و انجام آن برای هر کس امکان‌پذیرد باشد که تمام این ویژگیها در حرکات نماز فراهم است. (92)

پی نوشت ها :
 

1- سوره اسرا (17)، آیه 82: «و نُنَزِّلُ مِنَ القُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ و رحمهٌ للمؤمنین و لا یزیدُ الظّالمین الّا خسارا ».
2- مؤسسه منتظران موعود ، رساله مراجع، ص 110شرط هشتم از شرایط وضو.
3- مانند خون کمتر از درهم با شرایطش، در حال ناچاری، خون دمل و زخم، لباسهای کوچک که عورت را نمی‌پوشاند، لباس زن مربی که از بچة شیرخوار مواظبت می‌کند.
4- مسأله 779 : «لباس نمازگزار باید پاک باشد و اگر کسی عمداً با لباس نجس نماز بخواند نماز باطل است» مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 300 .
5- محسن قرائتی،‌ یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ص 76.
6- مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 324،‌مسأله 864 امام خمینی (ره).
7- گودرز نجفی، راز نیایش، ص 70.
8- محمد باقر مجلسی، حلیةُ المتقین، ص 25 .
9 - سایت انجمن درمانگران ایران. نکته 12 از چهل نکته درباره نماز،
10- ملا احمد نراقی، معراج السعاده، ص 691.
11- موسسه منتطران موعود ، ص 103، شرط اول و دوم از شرایط وضو.
12- محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 1، ص 150، ح 2. قال رسول- صلی الله علیه و آله - :« الماءُ الذی تَسْخِنُهُ الشمس لاتتوضؤا به و لا تغسلوا به و لا تعجنوا به، فانّهُ یورثُ البَرَص » .
13- حسن راشدی، نماز شناسی، ج 2، ص 27.
14- سوره نحل (16) آیه 123.
15- آب در دهان گرداندن.
16- آب در بینی گرداندن.
17- شارب یعنی سبیل .
18- پاک کردن محل بول و غایط.
19- شیخ صدوق ، خصال ، باب دهگانه ، ص
20- شستشوی مجرای بینی.
21- فرید نهاوندی، رموز نماز، ص 212.
22- شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ترجمه محمد علی مجاهدی، ص 72 حدیث 67.
23- حسن راشدی، همان، ج 2، ص 31.
24- گودرز نجفی، همان، ص 75.
25- نوعی التهاب حفره‌های سینوزیتی (دو طرف بینی، پشت گونه‌ها و چشمها و روی پیشانی) است.
26- هر گونه روند التهابی در گوش میانی و شایعترین عفونت که همراه با قرمزی پرده یتیمان که نرمال آن خاکستری و شفاف است را اوتیت میانی گویند.
27- تورم حنجره همراه با گرفتگی صدا.
28- حسن راشدی، همان، ص 32 - 31 و محمد مهدی اصفهانی، نماز در آیینه نشریات دانشجویی،ص 40، ماهنامه دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایران، ستاد اقامه نماز.
29- گودرز نجفی، همان، ص 77.
30- فرید نهاوندی، همان، ص 212.
31- یک بیماری مزمن همراه با حملات مکرر خس‌خس و تنگی نفس.
32- گودرز نجفی، همان، ص 78 - 77.
33- سایت درمانگران ایران، همان، نکته دهم، ص 410 .
34 آب در دهان گرداندن.
35- محمد باقر مجلسی، همان، ص 185 و شیخ صدوق، خصال، ترجمه صادق حسن زاده، ج 2، ص 718، ح 1077.
36- روکش محکم و طبیعی دندانها.
37- فرید نهاوندی، همان، ص 211.
38- و آن عبارت است از جوشهای سفید و چرکینی که در بن دندانها پدید می‌آید و ایجاد عفونت کرده و دهان را بدبو و لثه‌ها را سست کرده و به هنگام جویدن غذا منفجر شده و لقمه را آلوده کرده و مشکلات گوارشی زیادی به همراه دارد.
39- گودرز نجفی، همان، ص 80 و حسن راشدی، همان، ص 32.
40- رک به : محمد باقر مجلسی، حلیة المتقین، باب پنجم، فضیلت مسواک زدن.
41- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 70 - 69، ح 61.
42- گودرز نجفی، همان، ص 80 .
43- گودرز نجفی، همان.
44- بیت الخلاء: مستراح
45- رک به : محمد باقر مجلسی، همان، باب پنجم.
46- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 157، ‌ح 589.
47- همان ص 159، ح 591.
48- سوره اعراف (7) ، آیه 32.
49- حسن راشدی، همان، ج 2، ص 33.
50- فرید نهاوندی، همان، ص 209.
51- گودرز نجفی، همان، ص 73.
52- محمد رضا رضوانطلب، پرستش آگاهانه، ص 71.
53- گودرز نجفی، همان، ص 71.
54- محمد رضا رضوانطلب، همان، ص 62 - 61.
55 - سایت انجمن درمانگران ایران، همان، نکته یازدهم ،ص 211
56- گودرز نجفی، همان، ص 73.
57- محمد جواد سوری، آثار شگفت انگیز نماز بر روح و روان و جسم، نشریة صف، ش 273.
58- گودرز نجفی، همان، ص 73 .
59- با استفاده از: محمد جواد سوری، همان.
60- قیام، رکوع و سجود.
61- گودرز نجفی، همان، ص 83 - 82 .
62- در بحثهای آینده خواهد آمد.
63- سایت انجمن درمانگران ایران، نکته پنجم،ص 205
64- محمد جواد سوری، همان.
65- گودرز نجفی، همان، ص 87 .
66- «Intraarticular Cartilage»
67- «Ostreoarth rocics»بیماری غضروفی مفصلی است که در آن بافت غضروفها در اثر فشارهای وارده تحلیل رفته و آسیب می‌بینند.
68- نماز دانشگاه علوم پزشکی گیلان، اثرات مثبت نماز بر روان وجسم، نماز در آیینه نشریات دانشجویی، ص 34، با استفاده از مقاله‌ی دکتر منظر حسین اکبر .
69- سید احمد حسینا، «آثار بهداشتی نماز»، نشریه صف، ش 223.
70- گودرز نجفی، همان، ص 86 .
71- محمد جواد سوری، همان.
72- Gastric ulcer
73- Den Dennm
74- Gastric ulcer Stress
75- Parietal cells
76- نشریه نسنیم از دانشگاه علوم پزشکی اراک، « تأثیر نماز بر زخمهای گوارشی »،نماز در آیینه نشریات دانشجویی، ص 41 .
77- گودرز نجفی، همان، ص 85 .
78- سید احمد حسینا، «آثار بهداشتی نماز»، نشریه صف، ش 223.
79- همان.
80- گودرز نجفی، همان، ص 85 .
81- همان، ص 82 .
82- ممکن است به نظر آید جای این بحث در فصل آینده باشد ولی به خاطر وجود توضیحات پزشکی و تغییرات در جسم نمازگزار این بحث را اینجا مطرح نمودیم.
83- شکوه مسعودیان، «نماز تسکین دهنده ‌دردها»،‌ نماز در آیینه نشریات دانشجویی ص 37. «گاهنامه تفکر دانشگاه علوم پزشکی گناباد
84- T.cell
85- شکوه مسعودیان، همان، ص 39.
86- حسن راشدی، همان، ج 2، ص 40.
87- حسن راشدی، همان، ص 37.
88- گاه شناسی زیستی.
89- آنابولیسم.
90- اقدس بلکو، «یک تحقیق پزشکی و اجتماعی درباره نماز»، نشریه دانشجویان، ش 60 .
91- حسن راشدی، همان، ص 28.
92- گودرز نجفی،همان، ص 88 - 87 .
 

فهرست منابع و مآخذ
قرآن مجید ترجمه مهدی الهی قمشه ای .
1- مجلسی، محمد باقر : بحارالانوار،تهران، المکتبه الاسلامیه،بی تا.
2- رضوانطلب، محمد رضا :پرستش آگاهانه، تهران و مراکز ستاداقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ پنجم، 1381.
3- شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه : ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور، چاپ دوم، 1383 .
4- مجلسی، محمدباقر: حلیه المتقین، قم، موسسه انتشاراتی امام عصر (عج) چاپ سوم، 1384 .
5- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه : خصال المحموده و المذمومه، صادق حسن زاده،قم و تهران و شیراز و مشهد، فکر آوران، 1384.
6- نجفی، گودرز: راز نیایش، تهران، چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.
7- موسسه مطالعاتی منتظران موعود (عج): رساله توضیح المسایل محشی امام خمینی (ره) شش مرجع، مشهد، بارش، 1381 .
8- فرید نهاوندی، محمد: رموز نماز، مشهد، چاپخانه خراسان، 1331 .
9-نراقی، احمد: معراج السعاده،قم، قائم آل محمد، چاپ دوم،1384 .
10- محمدی ری شهری، محمد: میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ سوم،1381 .
11- ستاد اقامه نماز نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها: نماز درآینه نشریات دانشجویی، تدوین عین الله عابدی و مسعود خسروی، ستاد اقامه نماز،1380 .
12- راشدی، حسن: نمازشناسی، جلددوم، تهران و دفاترستاد اقامه نماز، ستاد اقامه نماز،1380 .
13-حرعاملی، محمدبن حسن: وسایل الشیعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، المکتبه السلامیه،چاپ دوم،1384ه‍ .ق.
14-قرائتی، محسن: یکصد و چهارده نکته درباره نماز، بی جا، ستاد اقامه نماز، بی تا.
مقالات
15- حسینا، سید احمد: «آثار بهداشتی نماز»، نشریه صف، شماره223 .
16- سوری، محمدجواد: «آثار شگفت انگیز نماز برروح وروان و جسم»، نشریه صف، شماره273.
17- بکلو، اقدس: «یک تحقیق پزشکی و اجتماعی درباره نماز»، نشریه دانشجویان، شماره60 .
منابع اینترنتی:
18- سایت انجمن درمانگران ایران : http://www.iran healers.com
مقالات «چهل نکته پیرامون نماز»