جغرافیای تاریخی ایران

ایران، یکی از ممالک باستانی جهان است. نام ایران از کلمة «آریانا» و یا «آیریانا» که در «اوستا» کتاب مقدّس زردتشتیان آمده، گرفته شده است؛ معنی کلمة «ایران» 

سرزمین آریاها و سرزمین نجیب زادگان است.1 در وجه تسمیة ایران به این نام، گفته می‌شود: کلمة ایران در اصل، همان آریانا یا آیریانا بوده است که به تدریج و کم کم طیّ مرور زمان، تحریف شده و به لفظ ایران امروز، درآمده است 

و امّا کلمة «پرشیا» که اروپایی‌ها و بیشتر خارجی‌های دیگر آن را در مورد ایران به کار می‌برند، از لفظ قدیم یونانی «پرسیس» که به معنی ایالت فارسی بوده و در قدیم «پرسا» خوانده می‌شده، گرفته شده است.

اشتهار ایران با نام فعلی آن جنبة تازگی دارد و از نیم قرن اخیر یعنی در سال 1313 هجری شمسی برابر با سال 1935 میلادی که دولت ایران آن روز از تمامی کشورهای جهان درخواست نمود که نام «ایران» را به جای کلمة پرسا یا پرشیا به کار ببرند. این نام، مرسوم و شناخته شده است.2 در شمال شرقی یا شرقی ترین نقطة ایران فعلی، منطقة وسیع و پرجمعیّتی وجود دارد که در تمام دوران تاریخ اسلام، مورد توجه عمیق پیشوایان معصوم(ع) و محدّثان و مؤلّفان، مورّخان و جهانگردان بوده است.

نام این منطقة پهناور، در روزگار گذشته و تاریخ اسلام «خراسان» بوده و هم اکنون نیز به همین نام شناخته می‌شود.
از مطالعة کتاب‌هایی مانند فقه، حدیث، تاریخ، جغرافی و امثال آن که به نحوی با نام «خراسان» ارتباط پیدا می‌کند، چنین استفاده می‌شود که این منطقه از عهد کهن، نام سرزمین وسیع پهناوری بوده است که معروف و مشهور بوده و از مناطق مهم و حسّاس و مرکزی ایران به شمار می‌رفته، و در میان سایر شهرهای ایران شهرت به سزایی داشته است تا جایی که اعراب و مسلمانان صدر اسلام، به خصوص عرب‌های حجاز و عراق، غالباً به موازات نام «فرس» و «عجم» و «موالی»، ایرانیان را به این منطقة پرجمعیت منسوب نموده، و از آنان به عنوان «خراسانیان» یا مردم خراسان یاد می‌کرده‌اند.

ماهنامه موعود شماره 104

پی‌نوشت‌ها:
1. جغرافیای کامل جهان، ص 161.
2. برای اطلاع بیشتر به (تاریخ ایران قدیم) تألیف حسین پیرنیا (مشیرالدوله سابق) چاپ سال 1310 و جغرافیای مفصل ایران ج 1، ص 42، 41 تألیف دکتر ربیع ربیعی چاپ سال 1361 مراجعه فرمائید.